عدم توسعه نیروگاه‌ها متناسب با مصرف برق موجب ناترازی شد

ناترازی انرژی

با توجه به افزایش بیش از 45 درصدی پیک تقاضای برق در سال‌های 1392 تا 1400، و رشد ناچیز 21 درصدی ظرفیت نیروگاهی، ناترازی شدید برق در کشور به وجود آمده است. یکی از دلایل اصلی این ناترازی، منع قانونی ورود دولت به نیروگاه‌سازی و کاهش تمایل بخش خصوصی به توسعه نیروگاه‌ها به دلیل عدم تعهدات وزارت نیرو است. برای خروج از این بحران، استفاده از ظرفیت‌های «قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق» پیشنهاد می‌شود.

میزان ناترازی برق کشور در حدود 10 هزار مگاوات است. دولت سیزدهم وارث این ناترازی‌ها بوده و با ناترازی بیش از 20 هزار مگاواتی در بخش برق مواجه شد. در دولت‌های یازدهم و دوازدهم مجموعاً 16 هزار و 16 مگاوات نیروگاه احداث شد که 12 هزار و 946 مگاوات آن حرارتی بود. این در حالی است که برنامه ششم توسعه ساخت سالانه 5000 مگاوات نیروگاه را به وزارت نیرو تکلیف کرده بود، ولی تنها به نیمی از این تعهد عمل شده است.

رشد سالانه پیک مصرف برق طی 15 سال گذشته به طور متوسط نزدیک به 5 درصد بوده است. در دهه 70 و 80 برنامه‌ریزی‌های لازم جهت افزایش به موقع ظرفیت‌های نیروگاهی انجام شد و در دهه 80 ظرفیت نیروگاهی سالانه به طور متوسط 12.5 درصد افزوده شد. اما در 10 سال گذشته، سالانه تنها 3.5 درصد به ظرفیت نامی نیروگاه‌ها اضافه شده است. لذا علی‌رغم رشد بیش از 45 درصدی پیک تقاضای برق طی سال‌های 1392 تا 1400، رشد ظرفیت نیروگاهی تنها 21 درصد بوده است.

یکی از مشکلاتی که منجر به ناترازی برق شده، کاهش سرمایه‌گذاری دولتی در صنعت برق از آغاز دهه 90 است. عدم انجام تعهدات وزارت نیرو و بی‌رغبتی بخش خصوصی برای ساخت نیروگاه‌ها نیز از عوامل دیگر است. مشکلات قانونی، انحصار، و مشکلات اجرایی تسهیلات بانکی از دلایل عدم انگیزه بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در ساخت نیروگاه است.

در سال 1400 مجموع مطالبات صنعت برق از دولت به 780 هزار میلیارد ریال رسید که علت اصلی آن مابه‌التفاوت قیمت تکلیفی و تمام شده برق است. متوسط نرخ خرید هر کیلووات ساعت برق از نیروگاه‌ها در سال 1400 حدود 70 تومان و خرید برق از نیروگاه‌های تازه تأسیس براساس قراردادهای خرید تضمینی ECA حدود 800 تومان بوده است. این در حالی است که قیمت تمام شده برق با سوخت نیروگاهی در سال 1400 برابر با 215 تومان برای هر کیلووات ساعت بوده است. این تفاوت نشان از یارانه 68 تومانی در هر کیلووات ساعت مصرف برق دارد و در سال 1400 بیش از 20 هزار میلیارد تومان یارانه به بخش برق تعلق گرفته است.

برای گذر از این شرایط، اصلاح تدریجی اقتصاد برق به خصوص برای بخش صنعتی، تجاری و مشترکان خانگی پُرمصرف، توجیه‌پذیر کردن صرفه‌جویی، تسهیل و رفع موانع تولید برق توسط صنایع بزرگ انرژی‌بر، افزایش ظرفیت تأمین مالی از طریق رفع موانع پرداخت تسهیلات صندوق توسعه ملی، و توسعه و تعمیق بازار گواهی ظرفیت و گواهی صرفه‌جویی ضروری است.

در سال 1400 با توجه به قطعی‌های گسترده برق، کمیسیون انرژی مجلس طرح «توسعه و مانع‌زدایی از صنعت برق کشور» را با هدف رفع موانع و چالش‌های صنعت برق اعلام وصول کرد و این طرح با تغییراتی با عنوان «قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق» در تاریخ 07/09/1401 به تصویب رسید. استفاده از ظرفیت‌های این قانون می‌تواند راهکاری قابل اتکا برای خروج از بحران صنعت برق باشد.

تفاوت نرخ تمام شده و فروش برق و یارانه

برای درک بهتر تفاوت بین نرخ تمام شده و فروش برق و مقدار یارانه 20 هزار میلیارد تومان در سال 1400، مطلب زیر ارائه می‌شود:

• نرخ تمام شده برق: 215 تومان به ازای هر کیلووات ساعت
• نرخ فروش برق: 147 تومان به ازای هر کیلووات ساعت
• یارانه پرداختی: 68 تومان به ازای هر کیلووات ساعت
• کل یارانه پرداختی در سال 1400: 20 هزار میلیارد تومان

این موضوع نشان می‌دهد که تفاوت بین نرخ تمام شده و نرخ فروش برق به طور متوسط 68 تومان به ازای هر کیلووات ساعت است. این تفاوت، منجر به یارانه‌ای به میزان 20 هزار میلیارد تومان در سال 1400 شده است. استفاده از این موضوع می‌تواند به درک بهتر مسائل مالی و ناترازی‌های موجود در صنعت برق کمک کند و اهمیت اصلاحات ساختاری و سیاستی در این زمینه را نشان دهد.

راهکارهای بهبود وضعیت ناترازی برق

۱. اصلاح تدریجی اقتصاد برق: اقتصاد برق نیازمند اصلاحات ساختاری است. به خصوص برای بخش‌های صنعتی، تجاری و مشترکان خانگی پُرمصرف باید تدابیر خاصی در نظر گرفته شود. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی برای تحلیل الگوی مصرف و ارائه راهکارهای شخصی‌سازی شده می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.

۲. تسهیل و رفع موانع تولید برق توسط صنایع بزرگ انرژی‌بر: صنایع بزرگ انرژی‌بر می‌توانند نقش مهمی در تولید برق ایفا کنند. رفع موانع قانونی و اجرایی برای این صنایع و ایجاد انگیزه‌های مالی می‌تواند به توسعه نیروگاه‌های جدید کمک کند.

۳. استفاده از ظرفیت بازار گواهی سوخت صرفه‌جویی شده: بازار گواهی سوخت صرفه‌جویی شده می‌تواند به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر برای مدیریت تقاضا و تشویق به صرفه‌جویی در مصرف انرژی به کار گرفته شود.

۴. افزایش ظرفیت تأمین مالی از طریق رفع موانع پرداخت تسهیلات صندوق توسعه ملی: تسهیلات صندوق توسعه ملی می‌تواند منبع مالی مهمی برای توسعه صنعت برق باشد. رفع موانع و تسهیل در پرداخت این تسهیلات به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌تواند به بهبود وضعیت ناترازی کمک کند.

۵. توسعه و تعمیق بازار گواهی ظرفیت و گواهی صرفه‌جویی: بازار گواهی ظرفیت و گواهی صرفه‌جویی باید به طور جدی توسعه یابد تا بتوان از ظرفیت‌های موجود بهره‌برداری بهینه‌تری داشت. این بازارها می‌توانند به تأمین مالی پروژه‌های جدید و مدیریت بهتر مصرف کمک کنند.

۶. استفاده از منابع ناشی از واگذاری سهام شرکت‌ها و دارایی‌های صنعت برق: واگذاری سهام و دارایی‌های صنعت برق می‌تواند منابع مالی جدیدی برای توسعه این صنعت فراهم کند. ایجاد جریان درآمدی جدید از طریق صادرات به بازارهای هدف نیز می‌تواند به بهبود وضعیت مالی صنعت برق کمک کند.

۷. تصویب و اجرای کامل قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق: این قانون که با هدف رفع موانع و چالش‌های صنعت برق تصویب شده است، باید به طور کامل اجرا شود. استفاده درست از ظرفیت‌های این قانون می‌تواند راهکاری قابل اتکا برای خروج از بحران صنعت برق باشد.

نقش فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی در مدیریت بحران ناترازی انرژی

1. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی: استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های مصرف برق و پیش‌بینی نیازهای آتی می‌تواند به مدیریت بهتر ناترازی کمک کند. هوش مصنوعی می‌تواند با تحلیل الگوهای مصرف، راهکارهای بهینه‌سازی مصرف را پیشنهاد دهد و به تنظیم عرضه و تقاضا کمک کند. این فناوری می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت نقش مهمی ایفا کند.

2. توسعه سیستم‌های مدیریت هوشمند انرژی: سیستم‌های مدیریت هوشمند انرژی (EMS) می‌توانند به طور خودکار توزیع برق را بهینه‌سازی کنند و از طریق کنترل مصرف در زمان‌های اوج تقاضا، ناترازی را کاهش دهند. این سیستم‌ها می‌توانند با استفاده از داده‌های واقعی و پیش‌بینی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، کارایی شبکه برق را افزایش دهند.

3. ارتقاء شبکه‌های برق و استفاده از تکنولوژی‌های مدرن: توسعه و به‌روزرسانی شبکه‌های برق با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن مانند شبکه‌های هوشمند (Smart Grids) می‌تواند به بهبود پایداری و کارایی شبکه کمک کند. این شبکه‌ها می‌توانند با استفاده از داده‌های آنی و تحلیل‌های پیشرفته، توزیع برق را بهینه کنند و از ناترازی جلوگیری کنند.

اصلاحات قانونی و سیاستی

1. بازنگری و اصلاح قوانین مرتبط با صنعت برق: قوانین مرتبط با صنعت برق باید به‌روزرسانی شوند تا بتوانند نیازهای کنونی را پاسخگو باشند. این قوانین باید شامل حمایت‌های مالی و انگیزشی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و همچنین تسهیل ورود فناوری‌های نوین به این صنعت باشند.

2. تصویب سیاست‌های حمایتی برای انرژی‌های تجدیدپذیر: حمایت از توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند نقش مهمی در کاهش ناترازی انرژی ایفا کند. تصویب سیاست‌های حمایتی و تشویقی برای استفاده از انرژی‌های خورشیدی، بادی و سایر منابع تجدیدپذیر می‌تواند به تنوع بخشی به منابع انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک کند.

3. برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی: برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی به مصرف‌کنندگان می‌تواند نقش مهمی در مدیریت مصرف برق داشته باشد. این برنامه‌ها باید به مصرف‌کنندگان نحوه مصرف بهینه برق و روش‌های صرفه‌جویی را آموزش دهند.

بهره‌وری انرژی و صرفه‌جویی

1. تشویق به بهره‌وری انرژی در صنایع: صنایع باید به بهره‌وری انرژی تشویق شوند. این می‌تواند از طریق ارائه تسهیلات مالی برای بهبود کارایی انرژی، آموزش و مشاوره‌های تخصصی و ایجاد استانداردهای بهره‌وری انرژی انجام شود.

2. بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها: ساختمان‌ها بخش عمده‌ای از مصرف برق را به خود اختصاص می‌دهند. بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها از طریق استفاده از مصالح ساختمانی کارآمد، سیستم‌های تهویه مطبوع هوشمند و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به کاهش مصرف برق کمک کند.

3. ارتقاء تجهیزات و دستگاه‌های برقی: تجهیزات و دستگاه‌های برقی باید با دستگاه‌های کم‌مصرف و کارآمد جایگزین شوند. این شامل لوازم خانگی، تجهیزات صنعتی و سیستم‌های روشنایی می‌شود.

جمع‌بندی نهایی

با توجه به ناترازی گسترده در بخش برق و بحران انرژی که کشور با آن مواجه است، نیاز به برنامه‌ریزی‌های جامع و اصلاحات ساختاری احساس می‌شود. استفاده از فناوری‌های نوین، ایجاد انگیزه‌های مالی برای بخش خصوصی، تسهیل در اجرای پروژه‌های جدید و بهره‌برداری بهینه از منابع مالی موجود از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند. تصویب و اجرای کامل قوانین مرتبط نیز نقش مهمی در حل بحران ناترازی انرژی دارد.

بحران ناترازی انرژی در کشور نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق و اجرای مؤثر سیاست‌های پیشنهادی است. استفاده از فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی، اصلاحات قانونی و سیاستی، و تشویق به بهره‌وری انرژی می‌توانند نقش مؤثری در کاهش ناترازی و بهبود وضعیت انرژی کشور داشته باشند. اجرای درست و کامل این راهکارها می‌تواند به تأمین پایدار و کارآمد انرژی برای آینده کمک کند و کشور را از بحران ناترازی انرژی نجات دهد.